De restauratie van de Eusebiuskerk in Arnhem moet voor een omslag in denken zorgen in de restauratieketen. Alle betrokken partijen zitten aan tafel en denken mee. Lean-planning is redelijk gangbaar bij nieuwbouw, maar een compleet lean restauratieproject is andere koek. “Je moet afstappen van traditionele aanbestedingsmethodieken en kennis in de keten beter benutten.”
Een grote steiger staat al jaren rondom de Eusebiuskerk in Arnhem. Stukken natuursteen kwamen in 2007 naar beneden. Om de omgeving veilig te maken voor het publiek is in 2009 een steiger om de toren geplaatst. Stichting Eusebius Arnhem heeft het steigerwerk aangekocht omdat dat nog jaren rondom de toren moet staan en kopen in dat geval voordeliger is dan huren.
Haarscheuren in natuursteen
De natuursteensoort Ettringer Tuf, die op grote schaal is toegepast bij de bouw en restauraties van veel kerken in Nederland, is in de loop van de jaren minder duurzaam gebleken dan werd aangenomen. De tufsteen was meer dan andere natuursteensoorten kwetsbaar voor vocht en temperatuurwisselingen. In een deel van de stenen in de Eusebiuskerk zijn haarscheuren geconstateerd. Met het blote oog nauwelijks zichtbaar, maar funest voor de constructie. Gevreesd werd dat de gehele mantel van de toren moest worden vervangen. Genoemde bedragen liepen snel op tot boven de honderd miljoen euro. Na minutieus onderzoek door deskundigen van Rothuizen, aannemingsbedrijf Nico de Bont en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed is gebleken dat niet al het natuursteen vervangen hoeft te worden. Door middel van partiële demontage en andere bewerkingstechnieken kunnen de totale kosten uiteindelijk tot 27 miljoen euro beperkt blijven.
Steensoorten
Desalniettemin is de restauratie van de Eusebiuskerk een van de grootste in zijn soort. Het bakstenen metselwerk van de kern van de toren blijft intact. De geprofileerde geveldelen van Ettringer Tuf worden grotendeels verwijderd en vervangen door Weibern Tuf. Aan de kwaliteit van de steen en zijn verankering wordt veel aandacht besteed door middel van glasvezelmatjes die eventuele afgebrokkelde deeltjes opvangen en rvsankertjes. “Zo bouwen we zekerheden in”, legt bedrijfsleider Henk van den Brand van Nico de Bont uit. Op sterk vochtbelaste plaatsen, zoals de waterlijsten, wordt de Peperino Duro gebruikt. Voor beeldhouwwerk en voor delen van pinakels is Muschelkalkstein gekozen.
Efficiëntere werkwijze
De restaurateurs van Nico de Bont werken van beneden naar boven. Niet laag voor laag rondom, maar eerst de hoeken en dan de middenstukken. “De kennis die we opdoen bij de montage van de gevelvlakken aan de zuidoosthoek zetten we in bij het volgende deel”, legt projectleider Arjen Witjes uit. Volgens hem geeft dit een ander zicht op restauratiewerk. “Als je met de traditionele pet naar het werk kijkt, dan zou ieder deel van deze kerk uniek zijn. Er zitten namelijk allemaal boogjes, beelden en oneffenheden in. Nu gaan we uit van de overeenkomsten. De profielen bijvoorbeeld zijn daardoor nagenoeg gelijk. Dat uitgangspunt maakt het werk efficiënter en makkelijker in te delen.” Het traditionele denken in de restauratiewereld drijft de kosten op. “Groot verschil is dat wij nu niet het werk op de markt hebben gebracht, maar vroegtijdig de partijen in het proces hebben betrokken. Dit voorkomt dat de architect iets tekent, dat de steenhouwer vervolgens de tekening uit praktisch oogpunt weer aanpast en dat de metselaar weer anders te werk gaat omdat de praktijk vaak weerbarstiger is”, legt bouwmanager Peter Koelewijn van Stichting Eusebius Arnhem uit.
De werkwijze bij de restauratie van de Eusebiuskerk gaat uit van het leanprincipe. “En dat gaat verder dan alleen de lean-planning om de bouwtijd te verkorten”, legt Henk van den Brand uit. “Hier wordt werkelijk integraal samengewerkt.” Iedereen zit met elkaar om tafel en bespreekt de verschillende zaken. De schotten tussen de verschillende partijen zijn verdwenen. Iedereen respecteert elkaar vanuit het eigen vakmanschap. Deze vorm van ketensamenwerking zorgt ervoor dat kwaliteit en efficiency verbeteren. “Bovendien stijgen de motivatie en het werkplezier door deze manier van samenwerking.”
Langdurige samenwerking
De oude werkwijze was ook inefficiënt op het gebied van aanbesteden. “Anders hadden wij alle verschillende fases opnieuw moeten aanbesteden. Nu gaan we een langdurige samenwerking aan met partijen waarbij expertise wordt opgebouwd.” De afstemming is beter en er wordt volgens Peter Koelewijn meer een beroep gedaan op de eigen verantwoording. “Dat kweekt tussen de onderaannemers ook meer begrip. Iedereen moet op één lijn zitten. De steenhouwer leert zijn proces beter te doorgronden en reageert adequater. Er is meer transparantie en minder frustratie onderling.”
Er is bijvoorbeeld een tekenkamer op locatie en de architect en de tekenaars staan veel op de steiger om met de vakmensen te overleggen. “Jij wilt die maat? Dan zorg ik ervoor dat die op de tekening komt.” Bijzonder is ook dat er door de opdrachtgever door de lean-werkwijze bewust geen traditionele toezichthouder is aangesteld. Wel is er een extra deskundige op het gebied van natuursteen gekomen, die pro-actief meedenkt in het proces. Volgens Arjen Witjes is de werkwijze rond de Eusebiuskerk ook voor andere projecten geschikt. “Sterker nog, we passen dit nu ook toe bij andere restauratieklussen. Eigenlijk is het proces altijd in te passen, mits alle partijen mee willen werken. Je moet je wel kwetsbaar op durven stellen, van hoog tot laag. Zonder hiërarchie. Er is geen hoofdaannemer meer, het is een team dat de restauratie uitvoert en dat is een revolutionaire denkwijze.”
Beeld: Alex J. de Haan
Dit artikel is verschenen in de Aannemer van oktober 2014. Klik hier voor een (proef)abonnement.
1 reactie op “Revolutionair werken in restauratieketen”
Discussie zien we graag op Aannemervak, maar wel met respect voor elkaar. Wij vragen daarom om onder volledige naam te reageren. Lees onze andere regels voor discussie hier. Met het plaatsen van een reactie verklaart u zich akkoord met deze regels.