Het Groot Tuighuis is een voormalige kerk uit 1430 in Den Bosch. Restauratie aannemer Nico de Bont maakt het gebouw in opdracht van de gemeente toekomstbestendig. Met aandacht voor het energiegebruik – het gebouw gaat van label E naar minimaal label A – en de impact van de toegepaste materialen.
Rooms-katholieke kerk, protestantse kerk, militaire kazerne, museum, opslagdepot – Groot Tuighuis in Den Bosch heeft door de eeuwen heen verschillende functies gehad die allemaal hun sporen hebben nagelaten in het gebouw. Zo is er in de tijd dat het dienstdeed als kazerne een eiken spantconstructie met vloeren ingebouwd. Toen aannemer Nico de Bont ging graven in het koorgedeelte – waar tweeënhalve eeuw paarden van soldaten stonden gestald – kwam er zelfs nu nog een sterke urinelucht naar boven. Religieuze muurschilderingen uit de beginperiode zijn deels bewaard gebleven, op andere plekken zit latex tegen de muur.
Groot Tuighuis wordt Erfgoedcentrum
Vanaf de zomer van 2023 gaat dit historische gebouw dienstdoen als Erfgoedcentrum van de gemeente. Met op de begane grond een openbare functie – wie binnenloopt kan zich onderdompelen in de erfgoedhistorie van Den Bosch. Op de verdiepingen bevinden zich straks de kantoren van de erfgoedmedewerkers. En daar weer boven komt het depot met historische vondsten.
De gebruikers trekken na een flinke renovatie weer in het pand. De renovatie en herbestemming is uitgevoerd door Nico de Bont en leidt tot een flinke energetische verbetering. Ook de toegepaste materialen leveren een duurzame, positieve impact. “Als gemeente hebben we hierin een voorbeeldfunctie”, zegt Tom van den Oetelaar, projectleider bij de afdeling Maatschappelijk Vastgoed van de Gemeente ‘s-Hertogenbosch.
“Als wij het als overheid niet doen, kunnen we het ook niet van anderen verwachten. Als je bij zo’n gebouw kunt laten zien dat het kan – naar label A gaan, duurzame en biobased materialen toepassen – dan lukt het bij een kantoorgebouw ook. Buiten onze eigen ambitie om duurzaam en circulair te willen bouwen, willen we dat ook uitstralen naar buiten toe.”
Label A(+)
Het ontwerp voor de renovatie komt van VB Erfgoed & Architectuur. De eis wat betreft labelverbetering was B, maar bij het doorrekenen van de plannen werd vrij snel duidelijk dat er méér in zat, zegt Sanne Beckers, planontwikkelaar en duurzaamheidsexpert bij Nico de Bont. “Dat hebben we in bouwteamverband uitgezocht. Echt gekeken naar de kansen om het plan naar een hoger ambitieniveau te tillen.”
Een belangrijke beslissing hierbij was om de zoldervloer van de voormalige kerk níét te isoleren, maar in plaats daarvan de hoge vide tussen de bovenste verdiepingen en de onderste lagen dicht te leggen met glas. Zodat de warmte blijft hangen waar dat nodig is – op de begane grond en de eerste etage – en het depot beter op de gewenste tien graden Celsius kan worden gehouden. “De glazen vloer in de vide was voor het energielabel nadelig, want je mag in de berekening daarvoor de schil niet halverwege je gebouw leggen, maar zo hebben we continu gepuzzeld. Afhankelijk van de zonnepanelen komen we uit op A of zelfs A+.”
Biobased isolatiematerialen
Nico de Bont stelde ook voor om waar het kan biobased isolatiematerialen toe te passen. “De architect en de gemeente waren daar enthousiast over, omdat iedereen wel inziet dat we op materiaalniveau impact kunnen maken wat betreft reductie van CO2-uitstoot”, zegt Beckers. “De eindgebruiker zag dit ook zitten, omdat we relatief lokale materialen terugbrengen in het pand, en geen plastic of olieproduct.”
Voor de gemeente was het evenwel geen harde eis, zegt Van den Oetelaar. “Als het lukt, dan graag, maar je moet het mee hebben en een aannemer hebben die dat ook wil. Als het een aannemer is die niet weet hoe je deze materialen moet verwerken, komt er zand in de machine.”
“Materialentransitie is op gang”
Nico de Bont heeft het project Groot Tuighuis als pilotproject opgepakt. Op het project is een testwand opgebouwd, waar in samenwerking met leverancier Groene Bouwmaterialen verschillende producten zijn getest (zie kader). Inmid- dels zijn aannemer en leverancier een projectoverstijgende samenwerking aangegaan voor biobased materialen. “Zij hebben een hele range en dat is prettig”, zegt Beckers. “Ze denken heel goed mee in wat voor het specifieke project het beste materiaal is.”
Houtwol, hennep, metisse
Werken met biobased isolatie, hoe gaat dat? Nico de Bont testte verschillende materialen in een proefwand. “Om de medewerkers hier op het project ook te laten ervaren hoe dat is en hen enthousiast te maken. Gaat de verwerking langzamer, zoals we wel eens hoorden? Dat wilden we zelf uitzoeken, voordat zo’n verhaal rondgaat. Dat blijkt dus niet zo te zijn. En de verwerking van het materiaal leidt niet tot huidirritaties, zoals bij glaswol. Ook de onderaannemers hebben we bij de test betrokken.”
Hennep
Thomas Pijnenborgh, oprichter van Groene Bouwmaterialen, merkt de stijgende aandacht voor biobased producten. “Wat ik mooi vind om te zien, ook bij dit project: de materialentransitie is op gang. Tot een jaar of vijf geleden dachten we dat alleen energie besparen de wereld zou redden. Onder-tussen bouwden we gebouwen die een BREEAM Gold-score halen, maar volledig uit aardolieproducten bestaan. Zo wordt de hele milieu-impact van dat gebouw de komende 50 tot 70 jaar niet terugverdiend. Dat hebben we nu door.”
Biobased materialen hebben een energie-inhoud die ook positief kan zijn. Pijnenborgh handelt onder meer in houtvezelisolatie, hennepisolatie, schapenwol en metisse (katoenisolatie). Voor Groot Tuighuis viel de keuze op hennep. “Het mooie aan hennep is dat die plant snel groeit en héél veel CO2 opslaat. Het vraagt weinig van de boeren qua pesticiden en meststoffen en je kunt het als tweede gewas verbouwen. De hoogwaardige vezels gaan naar de auto- en vezelindustrie. Het is dus echt een reststroom. Hetzelfde geldt overigens voor houtvezelisolatie. Dat was hier ook een optie, want die heeft vergelijkbare eigenschappen en impact. Maar het gaat ook over een stukje voorkeur.”
Vochtregulerende eigenschappen
Naast de CO2-impact hebben biobased isolatiematerialen ook gunstige vochtregulerende effecten. Daarmee zijn ze interessant voor erfgoed. Pijnenborgh: “De stijgende interesse in biobased materialen is er niet alleen vanuit CO2– impact, maar ook vanuit de erfgoedhoek en een grotere aandacht voor een gezond binnenklimaat. Eigenlijk kun je het ook zien: elk historisch gebouw dat in de afgelopen zeventig jaar niet is aangetast met synthetische of cement- gerelateerde materialen, is vaak nog in heel goede staat. Terwijl panden waar we aan hebben lopen sleutelen een verstoorde vochtbalans hebben. Dan is er sneller weer onderhoud nodig.”
Voor Nico de Bont was vooral de CO2-impact reden om met biobased materialen aan de slag te gaan, zegt Beckers. “Dat is voor ons een focuspunt. Als je je gaat inlezen ontdek je vervolgens meer over de mogelijkheden van deze materialen en de gunstige eigenschappen.”
EPS, schelpen en inblaaswol
De hennepisolatie is toegepast in houtskeletbouw voorzet- wanden op de eerste verdieping, waar de kantoren komen. De nieuwe begane-grondvloer van beton is niet geïsoleerd met biobased materiaal, maar met EPS. Beckers: “We heb- ben gezocht naar een b-keus plaat, maar die was op dat moment niet beschikbaar in de specificaties die we nodig hadden. Er is toen gekozen voor een nieuwe plaat, maar dan een met een liplas (groef), zodat de folie kon komen te vervallen.”
Begane grond, beton – was hier een biobased alternatief? Pijnenborgh: “Het zou kunnen met Romeins beton in combinatie met kurkkorrels, maar dat vraagt in een heel vroege fase van het ontwerptraject om aanpassing en voorbereiding. Je maakt dan een ongewapende vloer, maar door zijn taaiheid kan die veel meer krimp en zet en werking aan, zonder dat die scheurt.”
In drie ruimtes in de flank van het gebouw – de vloeren zijn er van hout – ligt schelpenisolatie op de bodem. De verdiepingsvloeren zijn geïsoleerd met Supafil Timberframe inblaaswol. Beckers: “Een gerecycled product, dat ook weer volledig recyclebaar is.”
Vacuümglas en achterzetramen
Voor het verbeteren van het glas koos het bouwteam twee methoden. Op de verdiepingen zijn achterzetramen geplaatst, op de begane grond is vacuümglas toegepast. “Daarbij hebben we specifiek gekozen voor Fineo, want dat is honderd procent circulair”, zegt Beckers. “Dit glas kan een-op-een worden omgesmolten naar zichtglas. Het degradeert dus niet. De leverancier neemt het ook terug, daarom die keuze.”
Vacuümglas was op de begane grond ook de betere optie omdat door het dunne profiel van dit glas het bestaande authentieke hang- en sluitwerk in gebruik kon blijven. “Daardoor ervaar je als bezoeker straks veel méér dat oude gebouw.”
De achterzetramen waren voor de toepassing op de etages de logische keus omdat ze bijdragen aan een goede kierdichting. En dus: comfortabele werkplekken voor de erfgoedmensen. De aannemer heeft de kozijnen – heel mooi getoogd, maar wel allemaal scheef – met behulp van een 3D-scanner ingemeten. Beckers: “We doen dat vaker voor vloeren en deden het hier voor het inmeten van de vide, maar voor raamkozijnen werkt het ook ideaal.”
Installaties
De nieuwe begane-grondvloer is voorzien van vloerverwarming. Daarnaast blijven de bestaande radiatoren hangen. Als installatie komt er een lucht-waterwarmtepomp in Groot Tuighuis, met als back-up drie cv-ketels. Als aanvulling is er een luchtbehandelingskast met warmteterugwinning (wtw), met name voor de kantoren. De installatie is gesplitst op noord en zuid, omdat de kantoren op het zuiden door zonnewarmte minder hard hoeven te stoken op zonnige dagen.
Dit artikel is eerder gepubliceerd in Aannemer 3-2023.
Discussie zien we graag op Aannemervak, maar wel met respect voor elkaar. Wij vragen daarom om onder volledige naam te reageren. Lees onze andere regels voor discussie hier. Met het plaatsen van een reactie verklaart u zich akkoord met deze regels.